Polizeiliches Durchgangslager

….is de uitgeschreven betekenis van de afkorting die op dit bord staat. De gevangenen hadden dit bord kunnen zien toen ze arriveerden bij hun bestemming, Kamp Amersfoort…. als ze daar al oog voor hadden. Maar waarschijnlijk zagen ze het sowieso niet, gezeten achterin de overdekte bak van een vrachtwagen met aan weerszijden van de ingang een bewaker met geweer.

Kamp Amersfoort was een concentratiekamp voor communisten, arbeidsweigeraars en economische wetsovertreders als ‘zwarthandelaren en sluikslachters’. Een doorgangskamp voor de meesten, veelal naar Duitse werkkampen, maar ook naar Nederlandse concentratiekampen als Vught en Ommen.

Kamp Amersfoort was berucht om de kampbeulen die er de dienst uitmaakten, Joseph Kotälla was er één van. Maar ook om de wreedheid van het Kapo-systeem. Een systeem waarin een groepje gevangenen boven de anderen werd gesteld. Een klein aantal geïnterneerden kreeg de leiding  over hun medegevangenen en trad daarbij vaak erg wreed op. Het is fascinerend en duister om te zien hoe ‘gewone’ mensen in gevangenschap tot dergelijk monsterlijk gedrag jegens hun medegevangenen kunnen komen. De wreedheden die zijn begaan tijdens de Tweede Wereldoorlog en dan ook nog eens vér van de gevechtslinies, hebben in de jaren erna geleid tot een groot aantal psychologische onderzoeksprojecten. Eén van de bekendste experimenten hierin, vergelijkbaar met het Kapo-systeem in Kamp Amersfoort, is het ‘Stanford Prison Experiment‘ in 1971 in de Verenigde Staten. Een aantal studenten werd in een kampsituatie geplaatst en opgesplitst in een groep ‘gevangenen’ en een groep ‘bewakers’. Nog geen week na aanvang moest het experiment gestaakt worden, omdat het gedrag van de als ‘bewaker’ aangestelde studenten uit de hand liep, terwijl de ‘gevangenen’ zich te veel schikten in hun rol van onderdanigheid.

Een deel van de loopgraven rond het kamp is bewaard gebleven en teruggebracht in oude staat. Destijds onder barre omstandigheden gegraven door de gevangenen. Een lang stelsel van muffe, vochtige gangen. De aarde gestut door boomstammen en planken. En geheel in de geest van Armando’s schuldige landschap: de natuur ging en gaat er gewoon zijn eigen gang. Het landschap is alleen maar bezig met zichzelf en brengt kleur aan in de grauwe, met bloed tot stand gebrachte loopgraafwanden….en alleen als het hèm past.

De ‘Stenen Man’ is zijn bijnaam, maar die verhult wat dit monument werkelijk voorstelt. Het is het Nationaal Monument uit 1953 en belichaamt de ‘Gevangene voor het vuurpeloton’. Het staat op de plek aan het einde van de schietbaan, waar de Duitsers zich oefenden in het schieten, maar waar in de loop van de oorlogsjaren ook tientallen gevangenen werden opgesteld om geëxecuteerd te worden.

Veel gevangenen stierven aan ontberingen als koude en ondervoeding. Op de foto hierboven liggen de fundamenten van het lijkenhuisje. Als ’s winters de bomen en struiken kaal zijn, tekent zich een schril contrast af met het terrein ernaast, waar golfers in vrolijke kleuren op een perfect gemaaide grasmat hun balletje slaan.

Op 19 april 1945 werd het de Duitse kampcommandant Schöngarth te heet onder de voeten. De geallieerden rukten op en waren niet ver meer van Amersfoort. Schöngart verving Hanns Albin Rauter, die een maand daarvoor gewond raakte bij een aanslag op zijn leven, en droeg het kamp en zijn gevangenen over aan het Nederlandse Rode Kruis. Pas op 5 mei 1945 mochten de gevangenen het kamp verlaten. Vanaf dat moment werden er SS-ers, NSB’ers en collaborateurs geïnterneerd en heette het kamp Bewarings- en verblijfskamp Laan 1914.

Tegenwoordig is het voormalige Kamp Amersfoort een nationaal monument. Het terrein is vrij toegankelijk. Achter de wachttoren, waar het bord op de eerste foto naar wijst, is het bezoekerscentrum gehuisvest. Meer informatie over Kamp Amersfoort en de herdenking op de website van het monument. De herdenking van 70 jaar bevrijding zal op zondag 19 april, vandaag dus,  om 14.00 uur worden uitgezonden door de NOS op NPO 2.